کشور ایران و همسایه غربی آن در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرارگرفته‌اند و بیش از دو سوم مساحت ایران در اقلیم خشک و نیمه‌خشک واقع شده است، میانگین بارش سالیانه در ایران نصف میانگین بارش سالانه در جهان است. کشور ایران در معرض وقوع پدیده گرد و غبار در مقیاس محلی، منطقه‌ای و جهانی قرار دارد. مناطق غرب کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و نزدیکی به بیابان‌های کشورهای مجاور مانند عراق، سوریه و عربستان در معرض سامانه‌های گرد و غبار می باشند.
بر اثر این پدیده عرصه بر رفت و آمدها و فعالیت های عادی مردم تنگ شده است. گاهی شعاع دید به كمتر از ده متر رسیده و حتی باعث لغو بسیاری از پروازها خصوصاً در مناطق غربی کشور و ایجاد مشکل برای حرکت ناوگان دریایی در خلیج فارس شده و بارها مدارس و حتی ادارات به تعطیلی كشیده شده است. این پدیده بر زندگی میلیون ها
نفر از ساكنان مهم‌ترین قطب‌های كشاورزی، صنعتی و نفتی كشور سایه افكنده و علاوه بر سخت كردن زندگی روزمره مردم، بسیاری از فعالیت‌ها و پروژه‌های اقتصادی، تولیدی و خدماتی را با مشكل رو‌به‌رو كرده است.
استان خوزستان از سال۱۳۸۰ با پدیده گردوغبار به صورت جدی رو‌به‌رو بوده است. درمورد تأثیرپذیری دیگر استان‌های کشور در سال ۱۳۹۰ تا‌کنون می‌توان به این موارد اشاره نمود، استان‌های کردستان ۳۶۸۷ میکروگرم، لرستان ۱۴۶۰میکروگرم، ایلام۵۱۷۳ میکروگرم، کرمانشاه ۵۳۹۹ میکروگرم، آذربایجان شرقی ۱۰۰۰ میکروگرم، آذربایجان غربی ۱۹۰۳ میکروگرم، تهران ۷۹۹ میکروگرم، اراک ۵۹۵ میکروگرم، زنجان۳۶۴۳ میکروگرم، بوشهر ۳۳۹ میکروگرم، کهکیلویه و بویر احمد ۳۰۰ میکروگرم، قزوین ۶۲۵ میکروگرم و کرج تا ۶۹۰ میکروگرم از گرد و غبار موجود تأثیر پذیرفتند.
فاکتورهای محیطی نظیر استفاده بی‌رویه از منابع آبی مناطق بیابانی، از بین رفتن نیزارها و وقوع جنگ موجب خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌هایِ بیابان‌هایِ شرق عراق و عرصه‌های جنوبی کشورمان و تنک شدن یا از بین رفتن کامل پوشش گیاهی در این مناطق گردیده است. نتیجه چنین وقایعی گسترش شدید گرد و غبار که به نام ریز گرد معروف هستند، در بخش‌های غربی، جنوب غربی و مرکزی ایران بوده و توانسته در کوتاه مدت اثرات نامطلوبی بر محیط‌زیست، اقتصاد و سلامت ساکنین ۱۷ استان کشور به ویژه شهرهای مرزی همانند اهواز، کردستان، کرمانشاه و… بر جای گذارد؛ درحقیقت نمایان شدن دوران‌های خشکی و بروز پدیده‌های اقلیمی خاص از یک‌سو و افزایش ناگهانی جمعیت و بهره‌برداری‌های ناصحیح از منابع آب و خاک از سوی دیگر سبب تشدید فرسایش بادی و ایجاد بیابان‌زایی شده است. برای حل این مسئله از سوی دولت‌های درگیر، راهکارهایی از جمله مالچ پاشی ارائه شده‌است؛ اما در بررسی‌های اخیر مشخص شده که این اقدامات بیابان‌زدایی تأثیر چندانی در کاهش این پدیده ندارد؛ زیرا منشأ ریزگردها ماسه‌ای نبوده، بلکه رسوبی و تالابی می‌باشند؛ بنابراین یکی از راه‌های مبارزه با آن احیاء تالاب‌های خشک شده موجود در کشورهای همجوار کشور ایران است.
از نظر محققین چند راهکار مناسب برای مقابله با گرد و غبار، اصلاح الگوی مصرف آب، توقف سدسازی، نهال‌كاری گیاهانی از گونه‌های طبیعی و مقاوم در برابر خشكی، ایجاد مانع توسط احداث بادشكن‌های زنده و غیرزنده در تپه‌ها كه از قدرت تخریبی بادهای منطقه جلوگیری می‌كند، پاشیدن انواع مالچ (سنگ ریزه‌ای، رسی و نفتی) و پلیمر تثبیت کننده
شن‌های روان با فناوری نانو بر روی سطح خاک می‌باشد. آن‌ها معتقدند که کلیه کشورهای منطقه می‌بایست متعهد شوند به حقوق محیط‌زیستی احترام گذاشته و با اجرای طرح‌های بدون پشتوانه علمی، اکوسیستم‌ها و چرخه‌های طبیعی که طی میلیون‌ها سال شکل‌گرفته را مختل نکنند و ما شهروندان نیز براساس قانون اساسی و دستورات دینی حق تخریب طبیعتی که بایستی فرزندان امروز و فردایمان در آن رشد سالمی داشته باشند را نداریم. این حقوق نباید توسط عده‌ای سود جو به بهانه توسعه پایمال شود.
طوفان‌های ریزگردی به دو دلیل برای سلامتی مضر می‌باشند، اولاً ذرات خاک موجود در یک ابر ریز گردی با انتقال ابر کوچک‌تر می‌شوند تا اینکه سرانجام آنقدر کوچک خواهند شد که شش‌های ما دیگر قادر نیستند به راحتی آن‌ها را دفع کنند و ثانیاً ریز گردها قادرند ارگانیسم‌هایی مانند هاگ‌ها، قارچ‌ها، باکتری‌ها، و ویروس‌ها را با خود حمل کنند؛ به طور کلی گردوغبار منجر به تغییرات اقلیمی در مقیاس جهانی و محلی، چرخه بیولوژیکی، محیط‌زیست انسان و… می‌شود. آئروسل‌های معدنی حاصل از گردو غبار بر میزان نزولات جوی، تشکیل و خصوصیات ابر اثرگذار و مانع از نفوذ نور خورشید و کاهش تولیدات کشاورزی می‌شود. ریزگردها باعث اثر منفی بر تولید و پرورش ماهیان سرد آبی، کاهش تعداد و طول عمر زنبوران، بیماری دام‌ها، رسوب روی گیاهان مرتعی و کاهش بازده در تغذیه می‌شود.
ذرات گرد وغبار از نظر اندازه کاملا متفاوت هستند و از درشت(غیر قابل تنفس) تا ریز (قابل تنفس) طبقه بندی می‌شوند. ذرات درشت گرد وغبار حداکثر می توانند به داخل بینی، دهان و حلق راه پیدا کنند؛ اما ذرات ریز می توانند به اعماق بیشتر و نواحی حساس مجرای تنفسی و ریه نفوذ نمایند. ذرات ریزتر دارای اثرات بالقوه مهمی بر سلامت انسان هستند. بیشتر ذراتی که در پدیده گرد وغبار وجود دارند از نوع درشت یا غیرقابل تنفس هستند و تهدید جدی برای سلامت مردم ایجاد نمی‌کنند؛ ولی ممکن است در افرادی که سابقه بیماری تنفسی دارند مشکلاتی ایجاد نمایند. متداول‌ترین نشانه‌هایی که طی یک پدیده گرد و غبار مشاهده می‌شود تحریک چشم¬ها و راه‌های فوقانی هوایی است. معمولاً نوزادان، کودکان، سالخوردگان، افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم و برونشیت و آمفیزم و بیماران قلبی آسیب‌پذیری بیشتری داشته و برای این افراد ممکن است قرار گرفتن در معرض گرد و غبار باعث واکنش‌های آلرژیک و حملات آسم و مشکلات تنفسی حاد شده و حتی طول عمر را کاهش دهد. اما سؤال مهم این است که در زمان بروز پدیده گرد و غبار چه باید کرد؟
اقدامات احتیاطی که می‌تواند به شما کمک کند تا خود را از اثرات سوء گرد و غبار حفظ کنید و اثرات نامطلوب این پدیده را بر سلامت خود به حداقل برسانید این است که:
. از فعالیت در خارج از منزل اجتناب کنید.
. اگر می‌بایست در هوای آزاد فعالیت کنید، زمان آن را به حداقل کاهش دهید.
. از ورزش سنگین به‌ویژه اگر مشکلات تنفسی و آسم دارید، خوداری کنید.
. در خانه بمانید و درها و پنجره‌ها را بسته نگاه دارید.
. در صورت امکان در اماکن دارای سیستم تهویه مطبوع بمانید.
. اگر دارای آسم هستید یا نشانه‌هایی مانند کوتاهی تنفس، سرفه و خس‌خس کردن و درد قفسه سینه دارید؛ برنامه خود را دنبال کنید و اگر نشانه‌ها برطرف نشد با پزشک خود مشورت نمائید.
. از آنجا که در زمان بروز این پدیده میزان دید به سرعت کاهش می‌یابد، اگر در چنین شرایطی در جاده هستید وکاهش میدان دید بر توانایی دید شما تأثیر می‌گذارد. آهسته‌تر برانید و در صورت لزوم با توجه کامل به علائم راهنمایی و رانندگی تا برطرف شدن شرایط حاد، اتومبیل خود را در نقطه امنی متوقف نمایید.
. اگر اتومبیل شما دارای سیستم تهویه مطبوع است آن را در وضعیت چرخش مجدد هوا قرار دهید تا گرد و غبار ورودی به اتومبیل شما کاهش یابد.
در ضمن توجه به این موارد می تواند در کاهش اثرات جانبی گرد و غبار مؤثر باشد:
. استفاده از پوشش مناسب برای جلوگیری از آلودگی مواد غذایی و آب آشامیدن آماده مصرف ضروری است.
. باید مواد غذایی قبل از نگهداری در یخچال از ذرات گرد و غبار زدوده شوند.
. برای کاهش تماس با گرد و غبار در محیط زندگی، نظافت روزانه توصیه می‌شود.
. هرچند استفاده از ماسک‌های کاغذی معمولی و دستمال نمی‌توانند جلوی ورود ذرات ریز گرد و غبار به سیستم تنفسی ما را بگیرند و بنابراین استفاده از آن‌ها توصیه نمی‌شود؛ ولیکن ماسک‌های ویژه‌ای که به این منظور طراحی شده‌اند برای این شرایط تا حدی مناسب هستند.
. مریم سرخ‌پور، دبیر دبیرستان الگونه
آموزش و پرورش ناحیه ۳ شیراز